रघुवरजसप्रकास [9] – किसनाजी आढ़ा
— 200 —
गीत वेलिया सांणौर लछण
दूहा
मुण धुर तुक अठार मत, बीजी पनरह बेख।
तीजी सोळह चतुरथी, पनरह मता पेख।।६८
सोळह पनरह अन दुहां, गुरु लघु अंत बखांण।
कहै ऐम सुकवी सकळ, जिकौ वेलियौ जांण।।६९
अरथ
जिण गीत रै पैहली तुक मात्रा १८ होय, दूजी तुक मात्रा १५ होय, तीजी तुक मात्रा १६ होय, चौथी तुक मात्रा १५ होय। दूजा सारां दूहां मात्रा १६। १५। १६। १५। तुक के अंत आद गुरु अंत लघु आवै, जिण गीत रौ नांम वेलियौ सांणौर कहीजै।
अथ गीत वेलिया सांणोर रौ उदाहरण
गीत
औयण जे रांम स्रीया नित अरचै,
सुज चरणै सिव ब्रहम सकाज।
जग अघ हरण सुरसुरी जांमी,
राज तणा चरणां रघुराज।।
धाय मुनेस सेस सिर धारै,
निज सिर जिकां सुरेस नमाय।
६९. अन-अन्य। बखांण-कह।
७०. ओयण-चरण। स्रीया (श्री)-लक्ष्मी, सीता। अरचै-पूजा करती है। हरण-मिटाने वाला। सुरसुरी-गंगा नदी। जांमी-पिता। मुनेस (मुनीश)-महर्षि। सुरेस-इन्द्र।
— 201 —
जोतसरुपतणा आगर जस,
पोत रूप भव सागर पाय।।
गायब अरच चींतव सुख गेहां,
मत छोडै नेहा मतमंद।
जग दुख हरण सरण जग जेहा,
ऐहा रांम चरण अरव्यंद।।
नाथ अनाथ दासरथ नंदण
स्री रघुनाथ ‘किसन’ साधार।
कदम पखी अपखी ज्यां काळा,
अबखी पुळवाळा आधार।।७०
अथ चौथा सूहणा साणौर कौ लछण
दूहौ
धुर तुक मह अठार मत, चवद सोळ चवदेण।
सोळ चवद लघु गुरु मोहर, जांण सोहणौ जेण।।७१
अरथ
धुर कहतां पहली तुक मात्रा १८ अठारै होवै। दूजो तुक मात्रा १४ चवदै होवै। तीजी तुक मात्रा १६ सोळै होवै। चौथी तुक मात्रा १४ चवदै होवै। पछै दूजा दूहा मात्रा १६ सोळै १४ चवदै ईं क्रम होवै जींके आद लघु अंत गुरु तुकांत होवै जीं गीत कौ नांम सोहणौ सांणौर कहै छै।
७१. धुर-प्रथम। तुक-पद्य का चरण। मह-में। अठार-अठारह। मत-मात्रा। चवद-चौदह। चवदेण-चौदह से। मोहर-पद्य के द्वितीय और चतुर्थ चरण का परस्पर मेल। जेण-जिससे। दूजी-दूसरी। तीजी-तीसरी। पछे-पश्चात। दूजा-दूसरा। ई-इस। जींके-जिसके। जीं-जिस।
— 202 —
अथ सोहणा गीत उदाहरण
गीत
पंचाळी बेर बधायौ पल्लव करतां टेर सिहाय करी।
समरथ भीखम पैज साहियौ हाथ चरण रथतणौ हरी।।
तैं मुख कमळ सदांमा तंदुळ पाया बिलकुल भरे पुसी।
बिदुरतणी भगती हित बाधा खाधा केळा छोत खुसी।।
गोपी चित राचियौ गोब्यंद ब्रंदावन नाचियौ बळी।
धरियौ पद चौरस गिरधारी गौरस कारण गळी गळी।।
समरथ विरुद लोक त्रहुं सांमी पुणां भांमी समध्थपणौ।
जन सादवियौ अंतरजांमी घणनांमी आसनौ घणौ।।७२
अथ पांचमा गीत पूणिया सांणौर नै जांगड़ा सांणौर लछण
दूहौ
दै मत्ता धुर आठ दस, बार सोळ मत बार।
गिण तुकंत जिण दोय गुरु, औ जांगड़ौ उचार।।७३
अरथ
जिण गीत रै पैहली तुक मात्रा अठारै होय। तुक दूजी मात्रा बारै होय। तुक तीजी मात्रा सोळै होय। तुक चौथी मात्रा बारै होय। पछै दूजा दूहां मात्रा तुक पैहली सोळह। तुक दूजी मात्रा बारै। तुक तीजी मात्रा सोळै। तुक चौथी मात्रा बारै। सोळै बारै ईं क्रम सूं होय। तुकांत में दोय गुरु आखिर आवे जीं गीत कौ नांम पूणियौ सांणौर कहीजै नै यण पूणिया नै जांगड़ौ पण कहै छै।
७३. दै-देते हैं। मत्ता-मात्रा। धुर-प्रथम, प्रारंभ में। बार-बारह। सोळ-सोलह। मत-मात्रा। बार-बारह।
— 203 —
अथ गीत पूणियै तथा जांगड़ौ सांणौर उदाहरण
गीत
कैटभ मधु कुंभ कबंध कचरिया, संख संभ सारीसै।
खळ अवगाढ अनेकां खाया, दाढ पीसतौ दीसै।।
रांमण इंद्रजीत खर दूखर, गंजे कूंण गिणावै।
खांत लगे केता खळ खाधा, वळै दांत वहजावै।।
हरणकस्यप हैमुख हरणायख, खाधा के फिर खासी।
तोपण भूख न गी तिण ताबौ, बाबौ खाय उबासी।।
प्रसण मार रख संत सहीपण, राघव जीपण राड़ा।
निज हेकल धापियौ न दीसै, जे खळ पीसै जाड़ा।।७४
अथ छठ गीत सोरठियौ सांणौर जींकौ लछण
दूहौ
मत अठार धुर तुक अवर, दस सोळह दस देह।
सोळह दस अन अंत लघु, जप सोरठियौ जेह।।७५
अरथ
जिणरै आद री तुक मात्रा अठारै होय, तुक दूजी मात्रा दस होय। तुक तीजी मात्रा सोळह होय। तुक चौथी मात्रा दस होय। दूजा साराई दूहां में पैली तुक मात्रा सोळै। चौथी तुक मात्रा दस। इण क्रम होवै। तुकंत लघु आखिर होवै जीं गीत कौ नांम सोरठियौ सांणौर कहीजै।
७५. मत-मात्रा। अठार-अठारह। धुर-प्रथम। देह-दे, दीजिए। अन-अन्य। जेह-जिसको।
— 204 —
अथ गीत सोरठिया सांणौर कौ उदाहरण
गीत सोरठियौ
आलम हाथ रौ रघुनाथ अचरिज, अवध भूप असंक।
दिल गहर दीधी सरण हित दत, लहर हेकण लंक।।
भभीखण सरण आय भूधर, महर कर मनमोट।
धुरधमळ व्रवियौ धनख-धारण, कनकवाळौ कोट।।
भयभीत कंपत सीसदस भय, दीन देख निदांन।
अवधेस दाटक दियौ आचां, दुरंग हाटक दांन।।
निरवहण ‘किसना’ सरम नहचैं, असुर दहण असेस।
सारवा दासां कांम समरथ, निमौ रांम नरेस।।७६
अथ सातमौ गीत खुड़द छोटौ सांणौर लछण
दूहौ
धुर मत्ता अठार घर, दस सोळ त्रदसेण।
दु लघु अंत सांणौर लघु, जप खुड़द किव जेण।।७७
अरथ
जीं के आद तुक मात्रा अठारै होय। दूजी तुक मात्रा तेरै होय। तीजी तुक मात्रा सोळै होय। चौथी तुक मात्रा तेरै होय। पछळां दूहां पैली सोळै मात्रा। पछै तेरै मात्रा, फेरे सोळै, फेर तेरै ईं क्रम सूं होवै। तुकांत दोय लघु होवै जीं गीत कौ नांम छोटौ सांणौर हंसमग कहीजै।
७६. आलम-संसार, ईश्वर। अचरिज-आश्चर्य। गहर-गंभीर। दीधी-दे दी। हेकण-एक। भभीखण-विभीषण। भूधर-ईश्वर। महर-कृपा। मन मोट-उदार। धुर-धमळ-अग्रगामी। व्रवियौ-दान दिया। धनख-धारण-धनुषधारी, श्रीरामचंद्र भगवान। कनक-सोना। सीसदस-रावण। दाटक-महान। आचां-हाथों। हाटक-स्वर्ण, सोना। सारवा-सफल करने को, सिद्ध करने को। दासां-भक्तों।
७७. मता-मात्रा। त्रदस-तेरह। सोळ-सोलह। त्रदसेण-तेरह। किव-कवि। जेण-जिस।
— 205 —
अथ गीत खुड़द सांणौर हंसमग उदाहरण
गीत खुड़द छोटौ सांणौर
स्रीधर स्रीरंग सियावर स्रीपत, करणाकर कारण-करण।
व्रज नायक विसवेस विसंभर, घणनांमी आणंदघण।।
नरहर नागनाथ नारायण, गोव्यंद गौप्रिय गोपवर।
धराधीस धानंख गिरधारी, कमळाकंत सकमळकर।।
विमळानन विबुधेस विहारी, संख चक्र धारी सुमण।
भव तारण भूधर भय भंजण, हिरणगरभ त्रय ताप हण।।
नायक रमा नयण कज नरवर, सुखदायक निज जन सयण।
भगत-विछळ मन महणसुभायक, निमौ सुधा स्रायक नयण।।७८
इति सात सांणौर गीत संपूरण
७८. स्रीधर-विष्णु, श्रीरामचंद्र भगवान। स्रीरंग-विष्णु। सियावर-सीतापति। स्रीपत (श्रीपति)-विष्णु। करणाकर-करुणा करने वाला। कारण-करण-कारण और करने वाला। विसवेस-विश्वेश। विसंभर-विश्वंभर। आणंदघण-आनन्दघन। नरहर-नृसिंहावतार। नागनाथ-नाग को नाथने वाला, श्रीकृष्ण। गोब्यंद-गोविंद। गौप्रिय-गोवल्लभ। गोपवर-गोपीपति। धराधीस-धरा का स्वामी। धानंख-धनुषधारी, श्रीरामचंद्र। कमळा कंत-कमलापति, विष्णु। सकमळकर-वह जिसके हाथ में कमल-पुष्प हो, विष्णु। विमळानन-विमल-मुख। विबुधेस-देवताओं के स्वामी, विष्णु, इन्द्र। सुमण-श्रेष्ठ मणि, यहां कौस्तुभमणि से अर्थ है। भव-संसार। भूधर-ईश्वर। भंजण-नाश करने वाला, मिटाने वाला। हिरणगरभ-हिरण्यगर्भ, वह प्रकाश रूप या ज्योतिर्मय पिंड जिससे ब्रह्मा और समस्त श्रृष्टि प्रकट हुई है। त्रय-तीन। ताप-संकट, कष्ट। हण-मिटाने वाला, नाश करने वाला। नायक-पति। रमा-लक्ष्मी। नयण-नेत्र। कज-कमल। सुखदायक-सुख देने वाला। जन-भक्त। सयण-सज्जन। भगत-विछळ-भक्तवत्सल। महण (महार्णव)-सागर। सुभायक-सुरुचिकर, सुन्दर। सुधा-अमृत। स्रृायक-टपकने या टपकाने वाला, श्रवने वाला।
— 206 —
अथ अन्य प्रकार गीत जात वरणण
वारता
विधांनीक गीत वडौ सांणौर होवै। विधांन कहौ भावै सर कहौ सौ छ सर सत सर तौ लघु सांणौर होवै नहीं। वडौ सांणौर होवै सो ईं ग्रंथ में प्रथम सतसर तथा सप्त विधांनीक गीत कह्यौ छै सौ देख लीज्यौ।
इति विधांनीक विधि संपूरण।
अथ पाड़गत, पाड़गती वरणण छंद लछण
दूहा
धुर तुक अखिर अठार धर, चवद सोळ चवदेस।
सोळ चवद अन अंत लघु, सौ सुपंखरौ सुदेस।।७९
गुणी सुपंखरा गीत में, वरणण नृत्य वखांण।
कहियौ धुर पिंगळ सुकव, जिकौ पाड़ गति जांण।।८०
अथ पाड़गती सुपंखरा उदाहरण
गीत
दड़ी पड़ंतां द्रहा में चढे झांकियौ कदंब डाळ,
नीर थाघे अथाघ चडंतां वाद नार।
खेल्ह बाळव्रंदरै करंतां लगाड़ियौ खेटौ,
काळी नाग जगाड़ियौ नंदरै कंवार।।
७९. पाड़मत, पाड़गती-सुपंखरा, त्रिवड़ आदि गीतों की संज्ञा विशेष। धुर-प्रथम। तुक-पद्य का चरण। अखिर-अक्षर। अठार-अठारह। चवद-चौदह। सोळ-सोलह। चवदेस-चौदह। अन-अन्य। सौ-वह। सुपंखरौ-गीत छंद का नाम, कहीं-कहीं सुपखरौ भी लिखा मिलता है।
८०. गुणी-कवि, पंडित।
८१. दड़ी-गेंद। द्रहामें-नदी में, अधिक जल या गहराई के स्थान में। झांकियौ-छलांग भरी, कूदा, उछल कर ऊपर के पदार्थ को पकड़ा। डाळ-टहनी। थाघे-थाह लिया। अथाघ-अथाह, अपार। खेल्ह-खेल। बाळब्रंदरै-बाल-समूह के। खेटौ-छलांग। कंवार-कुमार।
— 207 —
फैल क्रोध चसमां कराळां आग-झाळा फुणां,
ताळा दै भुजाळा त्यूं गुपाळा तीरवांन।
विरदाळा सिघाळा अड़ाळा जोध चाळाबंध,
जूटा बिहुं काळा नै बिचाळा जोरवांन।।
कदमां करगां घाव दाव व्है अभूतकारा,
उडै फूतकारा विखां फुणांरा अमाव।
जंद हरी बंध काळीसं घणा जोड़िया जकै,
संध संध विछौड़िया नंदरै सुजाव।।
महा भुजंगेसनाथ समाथ खंडियौ मांण,
खंभ ठौर भराथ तंडियौ जैत-खंभ।
दंडियौ अदंड नीर उचाटां मिटाय डहे,
रंजे मित्र फुणाटां मंडियौ नाटारंभ।।
धू धू कटां ध्रु कटां ध्रु कटां धू धू कटां धार,
ता धिंना ता धिंना धिन्ना ता धिन्ना सुताळ।
ताथेई ताथेई थेई थेई थेई ताता,
गतां लै अहेस माथा नंदरौ गवाळ।।
रंमां-झंमां रंमां झंमां रंमां झंमां झंमां रंमां,
ठमंकां रमंकां झंका रमंकां ठमंक।
पाड़गती गीत राधा रंजणा पयंपै प्रथी,
नाग धू संजणा निमौ संगीत निसंक।।८१
— 208 —
अथ त्रिवड़ तथा हेलौ नांम गीत लछण
दूहा
आठ तीस मत पूबअध, उतरारध अठतीस।
तुक विहुंवै अघ तेवड़ी, तेवड़ गीत तवीस।।८२
पहली दूजी तुक मिळै, तीजी छठी मिळंत।
मिळ चौथी सूं पंचमी, जस रघुनाथ जपंत।।८३
अरथ
जीं गीत के अठतीस मात्रा पूरबारध होय अर अठतीस ही मात्रा उतरारध होय। समांन दो ही अरथ होय। तीन तुक पूरबारध होय, तीन तुक उतरारध होय। तेवड़ी तुकां होय। सारा दूहा में तुक छ होय। पैली तुक कौ तुकांत तौ दूजी तुक सूं मिळै। तीजी तुक छठी तुक सूं मिळै। चौथी तुक पांचमी तुक सूं मिळै। तेवड़ी तुकां हर तेवड़ौई तुकांत कौ मिळाप जींसूं गीत को नांम तिवड़ अंत लघु कहीजै। कोई कवि इण गीत नै हेलौ पिण कहै छै।
८३. दूजी-दूसरी। मिळंत-मिलती है। जपंत-जपता है, जपा जाता है। जीं-जिस। अर-ओर। मिळाप-मिलना। जींसूं-जिससे। पिण-भी।
— 209 —
अथ त्रिवड़ तथा हेला नांम गीत उदाहरण
गीत
रांम असरण सरण राजै, भेटियां दुखदुंद भाजै।
देव दीन दयाळ।।
निरवहै व्रत हेक नारी, धींगपांण धनंखधारी।
प्रगट संतां पाळ।।
चुरस मारग नीत चालै, घाघ भागां निकूं घालै।
समरसूं रस धीर।।
वीरवर दासरथ-वाळौ, कळह आसुर अंत काळौ।
बिरद धारण बीर।।
छत्रपत अनी मांण छंडै, खत्र रख हर चाप खंडे।
जांनकीवर जेण।।
राय हर पण जनक राखै, सूर ससि रिख देव साखै।
मुणै जस प्रथमेण।।
तोयधी गिरराज तारे, प्रगट कर कपि सेन पारे।
रची लंका राड़।।
दसाणण घणराव दाहे, गहर कुंभ अरोड़ गाहे।
धींग राघव धाड़।।८४
— 210 —
अथ वंकगीत वरण छंद लछण
दूहौ
च्यार जगण की एक तुक, वरण छंद निरधार।
चौ तुक मोती दांम मिळ, वंक गीत सु विचार।।८५
अरथ
जीं गीत री एक तुक में च्यार जगण होय, च्यार ही तुक में बारै बारै अखिर होय। तुक प्रत च्यार जगण होय। अंत लघु होय। मोतीदांम छंद की च्यार तुक कौ एक दूहौ होय, जींनै वंकनांमा गीत कहीजै।
अथ बंक गीत उदाहरण
गीत
न रूप न रेख न रंग न राग,
अपार न पार निधार अधार।
अलेख अदेख अतेख अभेख,
अतारस तार सुसार असार।।
अरेस असेस दहेस अभंग,
धरेस सुरेस नरेस सधीर।
अरोड़ अमोड़ अवीह अलार,
निबाह अथाह चढै कुळ नीर।।
सनीत सकीत सजीत सराह,
समाथ तिराथ गिरंद समंद।
दयाळ नृपाळ सिघाळ ब्रदाळ,
अरेह अनाट अछेह अमंद।।
रमीस प्रमीस हणै अघरीस,
तवै जस आलम जेण तमांम।
महा बळवांन अभंग महीप,
रटां जन लाज रखै रघुरांम।।८६
८६. निधार-आधारहीन। धरेस-शेषनाग, पर्वत। सुरेस-इन्द्र। नरेस-राजा। अरोड़-शक्तिशाली। अमोड़-नहीं मुड़ने वाला। अवीह-निडर, निर्भय। समाथ-समर्थ। गिरंद-पर्वत। समंद-समुद्र। सिघाळ-श्रेष्ठ। ब्रदाळ-बिरुदधारी। तवै-स्तुति करते हैं, वर्णन करते हैं। आलम-संसार। जेण-जिस।
— 211 —
अथ त्रंबकड़ा गीत कौ लछण
दूहौ
धुर मत्ता अठार घर, सोळह तुक सरबेण।
गिण तिण दोय तुकंत गुर, जप त्रंबकड़ौ जेण।।८७
अरथ
जीं गीत कै पहली तुक में मात्रा अठारा अर सारी ही तुकां मात्रा सौळा सौळा होय। तुकांत दोय गुरु अखिर होय जीं गीत नै त्रंबकड़ौ कहीजै। पैली तुक अठारै होय र लारली पनरैई तुकां मात्रा सोळै सोळै होय।
अथ त्रंबकड़ा गीत उदाहरण
गीत
मुखहूंता भाख ‘किसन’ महमाहण,
प्रभु नित भीड़ साच पखा रे।
ग्राह जिसा अधमां दीन्ही गत,
तोनूं राघव कांय न तारै।।
रात दिवस भज रांम नरेसर,
पात राख नहचौ मन पूरौ।
धूधारण कारण लख धूरौ,
उधारणरौ किसौ अणूंरौ।।
के जम नांम तणौ तन सज कर,
भै जमहूं डर डर मत भाजै।
किया सुनाथ हाथ ग्रह केतां,
वीठळनाथ अनाथां वाजै।।
जम दळ वटपाड़ौ वह जासी,
थासी नहीं विगाड़ौ थारै।
जगपत निस दिन नांम जपंतां,
संता सारा काज सुधारै।।८८
८८. मुखहूंता-मुख से। भाख-कह। महमाहण-ईश्वर। भीड़-सहायता, मदद। पख-पक्ष। जिसा-जैसा। दीन्ही-दी। गत-मोक्ष। तोनूं-तुझको। कांय न-क्यों नहीं। नरेसर-नरेश्वर। नहचौ-धैर्य। पूरौ-पूर्ण, पूरा। किसौ-कौनसा। अणूंरौ-अभाव, कमी। ग्रह-पकड़ कर। केतां-कितनों को। वीठळनाथ-स्वामी, ईश्वर। वाजै-पुकारा जाता है।
— 212 —
अथ गीत चौटियाळ लछण
दूहौ
सुज प्रहास सांणौर रै, दस मत अरध सिवाय।
मेल दोय पूरब उतर, चौटियाळ गुण चाय।।८९
अरथ
चौटियाळ गीत प्रहास साणौर होवै, जींके आधा गीत के आधा दूहा सिवाय दस मात्रा की एक तुक पूरबारध में सिवाय होवै। एक तुक उतरारध में दस मात्रा की सिवाय होवै। पूरबारध अर उतरारध में दोय मेळ तुकांत होवै। पैली तुकांत कै, अंत दो गुरु होवै। दूजा तुकांत कै अंत रगण होवै। पैली तुक मात्रा २३, तुक दूजी मात्रा १७, तुक तीजी मात्रा १०. तुक चौथी मात्रा २०, तुक पांचमी मात्रा १७, तुक छठी मात्रा १० पछै दूजा सारा दूहां मात्रा बीस, सत्रै, दस, बीस, सत्रै, दस ईं तरै तुकां होवै जीं गीत कौ नांम चौटियाळ गीत कहीजै।
— 213 —
अथ चौटियाळ गीत उदाहरण
गीत
महाराज आजांनभुज रांम रघुवंसमण,
राड़ रिम जूथ अवनाड़ रोहै,
गढां गह गंजणा।
बार निरधार आधार आधार आलम वणै,
सरण साधार जिण विरद सोहै,
भिड़े दळ भंजणा।।
जांनकीनाथ समराथ जाहर जगत
चुरस धमचक रचण वीरचाळा,
बसे खेत वीरती।
ताखड़ा जोध आरोड़ दसरथतणा,
कीजिये किसौ नृप जोड़ काळा,
कहै जग कीरती।।
सूरकुळ मुकट अणघट अनट जीह सुज,
वयण मुख दाखिया अंक वेहा,
दया जन दक्खणा।
सामरथ भभीखण रंक राखै सरणा,
तसां आपण सुदत लंक तेहा,
रजवट्ट रक्खणा।।
अवधरा धणी रिण सीह भंजण असह,
लीह संतांतणी निकूं लोपै,
भणै किव भेद में।
तई सामाथ प्रभ बंधु दीनांतणा,
अनाथां नाथ भुज बिरद ओपै,
वणै कथ वेद में।।९०
९०. आजांन-भुज-आजानुबाहु। रघुवंसमण-रघुवंशमणि। राड़-युद्ध। रिम-शत्रु। जूथ-यूथ, समूह। अवनाड़-जबरदस्त, नहीं मुड़ने वाला। रोहै-ध्वंश करता है, संहार करता है। गह-गर्व। गंजण-जीतने वाला, मिटाने वाला, नाश करने वाला। वार-समय। आलम-संसार, ईश्वर। सरण-साधार-शरण में आये हुये की रक्षा करने वाला। भिड़े-भिड़ कर, युद्ध कर। भंजणा-पराजित करने वाला। समराथ-समर्थ। चुरस-महान। धमचक-युद्ध। वीरचाळा-वीरों का कार्य, वीरों का चरित्र। वीरती-शौर्य, वीरता। ताखड़ा-तेज। जोध-योद्धा। किसौ-कौनसा। जोड़-बराबर। काळा-महावीर, योद्धा। कीरती-यश। सूरकुळ-सूर्यवंश। अणघट-अपार। अनट-नहीं नटने वाला। जीह-जीभ, जिव्हा। वयण-वचन। दाखिया-कहे। वेहा-विधाता, ब्रह्मा। सामरथ-समर्थ। भभीखण-विभीषण। तसां-हाथों। आपण-देने वाला। तेहा-तैसा, वैसा। रजवट्ट-क्षत्रियत्व, शौर्य। रक्खणा-रखने वाला। रिण-रण, युद्ध। भंजण-नाश करने वाला, मिटाने वाला। असह-शत्रु। लीह-रेखा, मर्यादा। संतांतणी-संतों की। सामाथ-समर्थ। विरद-विरुद। ओपै-शोभा देता है। कथ-कथा, वृत्तांत।
— 214 —
अथ गीत लैहचाळ अथवा लहचाळ लछण
चौपई
कळ दस धुर फिर आठ सकांम।
मझ तुक विखम दोय विसरांम।।
सम अठ अंत रगण जीकार।
चतुर गीत लैहचाळ उचार।।९१
अरथ
पैली तुक मात्रा १८ होय। दोय विसरांम पैलौ मात्रा १० दूजौ मात्रा आठ पर, ऊंहीं तुक तीजी विखम मात्रा विसरांम मोहरा होय। गुरु लघु कौ नेम नहीं। तुकांत तुक सम दूजी चौथी जींकै मात्रा पनरह आठ मात्रा पछै रगण पछै जीकार सबद होय। यूं दूजी चौथी तुक होय। यण प्रकार सरव दवाळा होय, जिण गीत रौ नांम लहचाळ कहीजै।
— 215 —
अथ गीत लैहचाळ उदाहरण
गीत
निरधार निवाजण भै अघ भांजण,
सेवग तार सधीर सौ जी।
दुख देवां दहण दैत दपट्टण,
बीर निकौ रघुबीर सौ जी।।
म्रगनैण सिया मन रूप सुरंजन,
कौटिक कांम सकांम सौ जी।
दुनियां बरदायक सेव सिहायक,
रैण किसौ नृप रांम सौ जी।।
निज कोसळ नंदण देवत वंदण,
धारण पांण धनंखरौ जी।
सझ कुंभ सकारण रांवण मारण,
लेण भुजां बळ लंकरौ जी।।
जन सोच बिभंजण प्राचत पंजण,
दांन अभैवर देणरौ जी।
‘किसना’ निसचै कर राच सियाबर,
जांण भरोसौ जेणरौ जी।।९२
— 216 —
अथ गीत गोख लछण
दूहौ
धुर तुक मत तेवीस घर, अवर वीस लघु अंत।
चौथी तुक बे वीपसा, कवि ते गोख कहंत।।९३
अरथ
चौथी तुक में दो वीपसा होय। मात्रा प्रमांण कहां छां। आद पैलरी तुक मात्रा तेवीस होय। पाछली पनरैई तुकां मात्रा वीस वीस होय। तुकांत लघु अखिर आवै, अथवा नगण आवै, जीं गीत नै गोख कहीजै। एक सबद नै दोय वार कहै सौ वीपसा कहावै।
अथ गीत गोख जात सावझड़ा कौ उदाहरण
गीत
तनै कहूं समझाय मतमंद जग फंद तज।
अरप तन मन सुध न वेग सुणसी अरज।।
उभै साचा अखर कहै रिख सिंभ अज।
हरी भज हरी भज हरी भज हरी भज।।
लछीरा चहन घण वीज वाळी लपट।
क्रोध ममता नता मूढ तज रे कपट।।
झौड़ मत कर अवर काळ लेसी झपट।
रांम रट रांम रट रांम रट रांम रट।।
काटसी घणा अघ ओघवाळा करम।
बेध नह सके जम पहर इसड़ौ वरम।।
सही भ्रगुलता उर सूंप जिणनै सरम।
पढ़ परम पढ़ परम पढ़ परम पढ परम।।
उदर दीधौ जिकौ पूरसी जळ असन।
वणै छिब घणै पटपीत पहरण बसन।।
करे चित खांत निस दिवस रट रे ‘किसन’।
सीकिसन सीकिसन सीकिसन सीकिसन।।९४
९४. तनै-तुझको। मतमंद (मतिमंद)-मूर्ख। फंद-जाल। रिख-ऋषि। सिंभ-शंभू, शिव। अज-ब्रह्मा। लछीरा-लक्ष्मी के। चहन-चिन्ह। घण-बादल। वीज-बिजली। लपट-चमक। काळ-यमराज। घणा-बहुत। अघ-पाप। ओघ-समूह। नह-नहीं। जम-यमराज। इसड़ौ-ऐसा। वरम-कवच। परम-ईश्वर। उदर-पेट। दीधौ-दिया। जिको-वह। असन-भोजन। छिब-शोभा। पटपीत-पीताम्बर। बसन-वस्त्र। खांत-विचार। सी-श्री।
— 217 —
अथ गीत चितईलोळ लछण
दूहौ
किव सोरठिया गीत के, अधिक दोय तुक आंण।
चवद चवद मत दोढसौ, चितईलोळ पहचांण।।९५
अरथ
सोरठिया गीत रै पहली तुक मात्रा अठारै। दूजी तुक मात्रा अठारै। तीजी तुक मात्रा सोळै। चौथी तुक मात्रा दस होवै। पछै सारा दूहां मात्रा सोळै दस होवै। जीं सोरठिया कै सिरै जातां चवदै चवदै मात्रा की दोय तुकां सवाय होवै जीं गीत को नांम दोढौ कै छै तथा कोई कवि चितईलोळ कै छै। तुकांत लघु होवै। छ तुकां होवै। चौथी तुक रा तुकांत री आव्रत उलट पढवा सूं पांचमी तुक होय। क्यूंक छठी में पण आभास चौथी तुक कौ होय सौ दोढौ।
अथ गीत चितईलोळ कौ उदाहरण
गीत
दीनां पाळगर धन सुतन दसरथ,
सकज सूर समाथ।
९६. दीनां-गरीबों। पाळगर-पालनकर्त्ता। धन-धन्य। सुतन-पुत्र। सूर-वीर। समाथ-समर्थ।
— 218 —
रिणखेत भंजण सकुळ रांवण,
नेत-बंध रघुनाथ।
तौ रघुनाथ रे रघुनाथ,
रिवकुळ आभरण रघुनाथ।।
तन स्यांम सघण सरूप ओपत,
सुपट बीज सकाज।
रिम कोट हण जन ओट रक्खण,
मोट मन महराज।
तौ महराज रे महराज,
माहव मोट मन महराज।।
हक-बगां लाखां असुर हरणौ,
जुधां करणौ जैत।
चाढणौ कुळ जळ दळद चौजां,
बाढणौ बिरदैत।
तौ बिरदैत रे विरदैत,
बिरदां धारणौ बिरदैत।।
बळ थकां अबखी बखत बेली,
तवै जगत तमांम।
— 219 —
नित ‘किसन’ किव रट नांम निरभै,
रसन स्री रघुरांम।
तौ रघुरांम रे रघुरांम,
रजवट धारियां रघुरांम।।९६
अथ गीत पालवणी तथा दुमेळ सावझड़ा लछण
दूहौ
गल अनियम उगणीस धुर, अन तुक सोळह आंण।
पालवणी चव तुक मिळै, दुमिल दुमेळ वखांण।।९७
अरथ
पैहली तुक मात्रा उगणीस बाकी री पनरैई तुकां मात्रा सोळै सोळै होय। तुकांत गुरु लघु रौ नेम नहीं। तुक च्यार रा मो’रा मिळै सौ पालवणी कहीजै नै दौ दौ तुक रा मोहरा मिळे सौ दुमेळ सावझड़ौ कहीजै ईंके मध्य अंतमेळ कियां-थकां यौ ही त्रंबकड़ौ कहीजै।
अथ पालवणी उदाहरण गीत
सिया बाहर समर दसाणण साझा,
व्रवी उछाहर दीन निवाजा।
दीठां थाहर कनक दराजा
रीझ खीज जाहर रघुराजा।।
साझण जुधां वीसभुज आसुर,
दीन निवाजण अनुज सहोदर।
बोलै साख त्रिकुट लिछमीबर,
उमंग रीसवाळौ अवधेस्वर।।
मथ रिण उदध मांण दसमथका,
आपण सरण भभीखण अथका।
सोब्रन गढ जस ओप समथका,
क्रपा कोप आखै दसरथका।।९८
९७. ग-गुरु। ल-लघु। उगणीस-उन्नीस। धुर-प्रथम। अन-अन्य। आंण-ला, लाकर। चव-चार। दुमिळ-जहां दो चरण मिलते हों। मो’रा-तुकबंदी। मोहरा-तुकबंदी। ईंके-इसके। कियां-थकां-करने पर। यौ-यह।
९८. वाहर-रक्षा। समर-युद्ध। दसाणण-रावण। साझा-संहार किया, मारा। व्रवी-दे दी, दान दी। उछाहर-उमंग। निवाजा-प्रसन्न होकर। दीठां-देखने पर। थाहर-गढ़ किला। कनक-स्वर्ण, सोना। दराजा-महान, बड़ा। रीझ-प्रसन्नता। खीज-कोप। जाहर-जाहिर, प्रसिद्ध। साझण-मारने को, संहार करने को। वीसभुज-रावण। आसुर-असुर, राक्षस। दीन-गरीब। निवाजण-प्रसन्न होकर। अनुज-छोटा भाई। सहोदर-भाई। साख-साक्षी। त्रिकुट-लंका। लिछमीबर-विष्णु, श्रीरामचंद्र। अवधेस्वर-रामचंद्र। मथ-मंथन कर। रिण-युद्ध। उदध (उदधि)-सागर, समुद्र। मांण-मान, गर्व। दसमथका-रावणका। आपण-देने वाला। भभीखण-विभीषण। अथका-धन-दौलत का। सोब्रन-सुवर्ण, सोना। समथका-समर्थका। आखै-कहते हैं।
— 220 —
अथ गीत दुमेळ सावझड़ौ उदाहरण
गीत
जिण मुख जोवतां दुख प्राचत जावै।
थरू आाथ घर नवनिध थावै।।
नांम लियां जम-किंकर नासै।
सौ राघव संकर उर वासै।।
बीर जगत अखिया रघुबीरा।
साचै दिल भखिया सवरीरा।।
दुल्लभ देव रिखां बिरदाळौ।
बल्लभ जनां दासरथवाळौ।।
तिण रघुनाथ वहत मग तारी।
निज पग रजहूंता रिख नारी।।
भारथ खळ जाड़ा भानंखी।
धाड़ा एक बीर धानंखी।।
लंका मार दसाणण लेणौ।
दांन भभीखण सेवग देणौ।।
तोटौ केम रहै घर त्यांरै।
रांम धणी मोटौं सिर ज्यांरै।।९९
— 221 —
अथ गीत सावझ अड़ियळ लछण
दूहौ
सोळह मत्ता वरण दस, पद पद झमक गुरंत।
‘किसन’ सुजस पढ स्री किसन, अड़ियल गीत अखंत।।१००
अरथ
जींके आद की तथा सारी ही तुकां प्रत मात्रा सोळै होय, तुक प्रत आाखिर दस दस होय, तुकांत दोय गुरु होय, अंत में जमक होय सौ अड़ियल गीत कहीजै। तुक प्रत अख्यर दस छै जिता बे वरण छंद छै। कोइक अण गीत नै सावझ अडल पिण कहै छै। च्यार दूहा होय सौ तौ अड़ियल नै एक दूहौ होय सौ चौसर गाहौ तथा गाथा कहावै।
अथ अड़ियल गीत उदाहरण
गीत
निज संतां तारै घणनांमी, नहच्यौ ज्यां नैड़ौ घणनांमी।
निरपखां पखौ घणनांमी, नाथ अनाथांचौ घणनांमी।।
रीझ सदांमासूं गिरधारी, ध्रवी आथ बाथां गिरधारी।
धारै चक्र भुजां गिरधारी, धायौ गज बाहर गिरधारी।।
ग्रीध ग्राह तारण गोब्यंदौ, गणका गत देणौ गोब्यंदौ।
ग्रहीयां जम भीड़ू गोब्यंदौ, गुण गावण जेहौ गोब्यंदौ।।
सिघां तीन लोकां सांवळियौ, सूर कुळां छोगौ सांवळियौI
साहै चाप रांम सांवळियौ, सीतावर सांमी सांवळियौ।।१०१
१०१. घणनांमी-ईश्वर। नहच्यौ-धैर्य, निश्चिंतता। ज्यां-जिन। नैड़ौ-निकट। निरपखां-जिसका कोई पक्ष न हो। पखौ-पक्ष, मदद सहायता। रीझ-प्रसन्न होकर। ध्रवी-दान दी। आथ (अर्थ)-धन-दौलत। बाथां-दोनों भुजाओं को आपस में फैला कर मिलाने से बनने वाला बीच का स्थान या इस स्थान में समा सके उतना पदार्थ, बाहुपाश। धायौ-दौड़ा। बाहर-रक्षा। गोब्यंदौ-गोबिंद। गणका-गनिका। गत-गति, मोक्ष। देणौ-देने वाला। ग्रहीयां-पकड़ने पर। जम-यमराज। भीड़ू-सहायक। गुण-यश। जेहौ-जैसा। सिघां-श्रेष्ठ। सांवळियौ-श्रीकृष्ण। छोगौ-अवतंश। साहै-धारण करता है। सीतावर-सीतापति। सांमी-स्वामी।
— 222 —
अथ गीत धड़उथल लछण
दूहौ
सोळै मत्ता सरब तुक, अंत एक गुरु होय।
उलटै पाछौ अरधहूं, कह धड़ उथल सकोय।।१०२
अरथ
सोळै ही तुकां में मात्रा सोळै होय। एक तुकांत गुरु होय। आधा सूं तुकां पाछी उलटै तथा पूरबारध सूं उतरारध वणै। लाटानुप्रास अलंकार होय सौ धड़उथल गीत कहीजै। कोइक इणनै कवि ईलोळ पण कहै छै। गीत धड़उथल में न्यूंन जथा छै सौ देख लीज्यौ।
अथ गीत धड़उथल उदाहरण
गीत
जम लगै कठे भै सीस जियां, तन दासरथी नित वास तियां।
तन दासरथी नह वास तियां, जम लगसी माथै जोर जियां।।
समरै न जिके नर सांमळियौ, क्रत-अंत जिकां सिर काहुळियौ।
क्रत-अंत करै की काहुळियौ, समरंत जिके नर सांमळियौ।।
गज-तार न वाक जिकां गुणियो, सुत-भांण दियै दुख त्यां सुणियौ।
सुत भांण तिकां दुख नां सुणियौ, गज-तार तिकां मुखहूं गुणियौ।।
रसना पतसीत नकूं ररियौ, भव डंड जिकां जमरै भरियौ।
रसना पतसीततणौ ररियौ, भव डंड जिकां जम नां भरियो।।१०३
१०३. कठै-कहां। भै-भय। सीस-शिर, ऊपर। जियां-जिनको। दासरथी-श्रीरामचंद्र भगवान। तियां-उनमें। नह-नहीं। समरै-स्मरण करते हैं। जिके-जो। सांमळियौ-ईश्वर, श्रीकृष्ण। क्रंत अंत-कृतान्त, यमराज। जिकां-जिनके। काहुळियौ-कोप किया। की-क्या। समरंत-स्मरण करते हैं। जिके-जो, वे। गज-तार-गज का उद्धार करने वाला। वाक-वाणी। जिकां-जिन्होंने। गुणियौ-वर्णन किया। सुत-भांण-यमराज। त्यां-उनको। तिकां-उनको। नां-नहीं। मुखहूं-मुख से। रसना-जिव्हा, जीभ। पतसीत-सीतापति, श्रीरामचंद्र। नकूं-नहीं। ररियौ-रटा। भव-डंड-संसार का दण्ड या सजा। पतसीततणौ-सीतापति का।
— 223 —
अथ गीत सीहचला लछण
दूहौ
अंत रगण अठार धुर, दूजी तेरह जांण।
सोळह तेरह तुक सरब, सीह चलौ वाखांण।।२०४
अरथ
जींके पैली तुक मात्रा उगणीस होय। दूजी तुक मात्रा तेरै होय। तीजी तुक मात्रा सोळै होय। चौथी तुक मात्रा तेरै होय। तुकांत रगण होय जीं गीत रौ नांम सीहचलौ कहीजै।
अथ गीत सीहचलौ उदाहरण
गीत
सीता सुंदरी अरधंग ससोभत, सेवग मारुत सारखा।
बाळ जिसा बळवंड बिहंडण, पांण भुजाडंड पारखा।।
कोसिक ज्याग अभंग सिहायक, दांणव घायक दूधरी।
पाय रजी रघुराय परस्सत, आ त्रीय गौतम उधरी।।
प्राझौ राख जनकतणौ पण, मौड़ खळां दळ मांनकी।
धींग भुजां सत खंड करी धनु, जेण बरी प्रिय जांनकी।।
साल निवार सुरीस कियौ सुख, बीसभुजा हण बंकरौ।
बेख दियौ रघुराज भुजां बळ, राज भभीखण लंकरौ।।१०५
— 224 —
अथ गीत ब्रध चितविलास लछण
दूहा
सझ खट कळ कर वीपसा, विच संबोधन वेस।
तिण पर चवदह मत तुक, मोहर दुगुरु मिळेस।।१०६
गाय अरटिया गीत रौ, यण पर दूहौ अेक।
प्रथम चरण अध अंत पढ, सुचितविलास विसेक।।१०७
अथ गीत ब्रधचितविलास उदाहरण
गीत
गह गंजै रे गह गंजै, भिड़ जंग वडा खळ भंजै।
ग्रीधां सांमळ दीध पळां गळ, मेंगळ खागति मंजै।।
१०७. यण-इस। दूहौ-गीत छंद के चार चरणों का समूह।
१०८. गह-गर्व। गंजै-नाश करते हैं। भिड़-युद्ध कर। खळ-दुष्ट राक्षस। भंजै-ध्वंश करते हैं। सांमळ-एक मांसाहरी चील की जाति का पक्षी विशेष। पळां-मांसों का। गळ-पिंड, निवाला। मेंगळ-हाथी। खागति-तलवार से। भंजै-ध्वंश करते हैं, मारते हैं।
— 225 —
सूरजवंसतणौ नृप सूरज, पाधर आसुर पंजै।
रे गह गंजै।।
जिण जीता रे जिण जीता, भड़ रांवण कुंभ अभीता।
आस्रय राख भभीखण आतुर, लाख मुखां जस लीता।।
भार ग्रहे घणनाद जिसा भट, चौपट मार अचीता।
रे जिण जीता।।
जग जांणै रे जग जांणै, जिण लंक ब्रवी जग जांणै।
स्री-मुख दाख सुकंठ सहोदर, राख प्रभाव घरांणै।।
कारुणस्यंध किकंध पते कर, बाळ हतै रिण बांणै।
रे जग जांणै।।
जस जापै रे जस जापै, ते संत हरे त्रिण तापै।
संघट तोड़ अघां घण स्रीरंग, कौड़ जमांभय कांपै।।
आसा राघव पूर अनेकां, थांनक दासां थापै।
रे जस जापै।।१०८
अथ लघु चितविलास लछण
दूहौ
चवद चवद मत च्यार तुक, अठ मत पंचम आंण।
बि गुरु अंत आवरत तुक, चित विलास पहचांण।।१०९
अरथ
पै’ली तथा च्यार ही तुकां में मात्रा आठ होवै, दोय गुरु अखिर तुकांत होवै। पै’ली तुक रौ आध सौ पांचमी तुक होवै। आवरत पद होवै। आवरत फेर पढणौ कहीजे, जीं गीत कौ नांम लघु चितविलास कहीजै। पै’ली तुक री छ मात्रा करने वीपसा करणौ, विचै जीकार संबोधन धरणौ।
१०९. चवद-चौदह। अठ-आठ। आंण-ला, रख। बि (द्वि)-दो। आवरत-आवर्त्त, आवृत्ति। पै’ली-प्रथम। धरणौ-रखना।
— 226 —
अथ गीत लघु चितविलास उदाहरण
गीत
घणनांमी जी घणनांमी, निज जोर परां घणनांमी।
भुज लोक त्रिहूंपत भांमी, बिरदैत बहै धुर बांमी।
जी घणनांमी।।
बिरदाळौ जी बिरदाळौ, दुज गाय पखी बिरदाळौ।
सीताचौ सांम सिघाळौ, पौह सेवगरां प्रतपाळौ।
जी बिरदाळौ।।
रघुराजा जी रघुराजा, रणधीर बडौ रघुराजा।
सुज तारण संत समाजा, लह बहियां राखण लाजा।
जी रघुराजा।।
हद हाथां जी हद हाथां, है लंक व्रवी हद हाथां।
सत्र भंज जुधां समराथां, गुण राखण बिसुधा गाथां।
जी हद हाथां।।११०
— 227 —
अथ गीत घोड़ादमौ लछण
दूहौ
अठ्ठारह मत पहल अख, सोळ मत्त तुक आंन।
दाख गीत घोड़ादमौ, दुगुरु अंत तुक दांन।।१११
अरथ
जीं गीत कै पै’ली तुक मात्रा अठ्ठारा होय। दूजी सारी ही तुकां मात्रा सोळै होय। तुकांत दोय गुरु अखिर आवै, जिण गीत रौ नांम घोड़ादमौ कहीजै। घोड़ादमा नै त्रबंकड़ौ एक छै। यण गीत में सुध जथा छै।
अथ गीत घोड़ादमौ उदाहरण
गीत
राघव गह पला कीर कह पै रज,
सिला उडी जांणै जग सारौ।
जीवन जगत कुटंब दिस जोवौ,
पग धोवौ तौ नाव पधारौ।।
पदमण रिख असमान पहूंती,
पंखां विनां जिहांन पढीजै।
केवट कुळ प्रतपाळ दयाकर,
चरण पखाळ जिहाज चढीजै।।
हिक छिन मांझ सुरगळ अहल्या,
पूगी है फळ रूप रज पै सौ।
११२. गह-पकड़ कर। पला-अंचल। कीर-मल्लाह। पै-चरण, पांव। दिस-ओर तरफ। पदमण-पद्मिनी। रिख-ऋषि। पहूंती-पहुँची। केवट-मल्लाह। प्रतपाळ-रक्षा, पालन-पोषण। पखाळ-धो कर। जिहाज-जहाज, नाव, नौका। हिक-एक। छिन-क्षण। मांझल-मध्य में।
— 228 —
मोहित काळू कहै कमळमुख,
बौहित बिमळ औण कर बैसौ।।
मुळक जांनकी रांम लिच्छंमण,
भणियौ दुचै स करम न भाई।
राघव चरण धुवाय क्रपा कर,
तरण कीर सकुटंब तिराई।।११२
अथ गीत अरटिया लछण
दूहौ
धुर अठार फिर बार धर, सोळ बार गुरु दोय।
सोळ बार मत तुक सरब, सखै अरटियौ सोय।।११३
अरथ
पै’ली तुक मात्रा अठारै होय। दूजी तुक मात्रा बारै। तीजी तुक मात्रा सोळै होय। चौथी तुक मात्रा बारै होय। पछे दूजां दूहां पै’ली मात्रा सोळै। दूजी तुक मात्रा बारै। तीजी तुक मात्रा सोळै। चौथी तुक मात्रा बारै। सोळै, बारै ईं क्रमसूं होय। दोय गुरु तुकांत होय, जीं गीत नै अरटियौ कहीजै।
अथ अरटिया गीत उदाहरण
गीत
दाखां आठ रै खट भाख चवदह, पाठ विधांन पिछांणै।
जिकै अकाथ ज्ञांन बिन झूठा, जे रघुनाथ न जांणै।।
दीनदयाळ बिना गुण दूजा, आळ-जंजाळ अलप्पै।
‘किसनौ’ कहै पात जे केहा, जेहा रांम न जंपै।।
११३ धुर-प्रथम। बार-बारह। सखे-कहते हैं। जीं-जिस।
११४ भाख-भाषा। चवदह-चौदह। जिकै-जो, वे। अकाथ-व्यर्थ। गुण-काव्य रचना। दूजा-दूसरा। आळजंजाळ-व्यर्थ का प्रलाप। अलप्पै-अल्प, तुच्छ। जे-जो। केहा-कैसा। जेहा-जीभ। जंपै-पढ़ते हैं, वर्णन करते हैं।
— 229 —
गिरा प्रसाद भेद बुध गाथां, बातां झूठ बणावै।
चारण जनम पाय सुध चूका, गिर तारणनह गावै।।
बूडा जे कर कर जस बूंबां, सूंमां ऊमर सारौ।
बुध सारू गायौ सीताबर, जीता जिकै जमारौ।।११४
दूहौ
सोळ प्रथम बीजी चवद, मगण यगण पछ दाख।
सोळ चवद मत क्रम सुकव, भल सेलार सु भाख।।११५
अरथ
पै’ली तुक मात्रा सोळै। दूजी तुक मात्रा चवदै। तीजी तुक मात्रा सोळै। चौथी तुक मात्रा चवदै। पै’ली, तीजी तुक रै मोहरै मगण होय। दूजी चौथी तुक रै मोहरै यगण होय। तुकांत मगण यगण होय। ईं गीत रै सारा दूहां पै’ली तुक मात्रा सोळै। दूजी तुक मात्रा चवदै, ईं क्रम च्यार ही दूहां मात्रा होय सौ गीत नांम सेलार कहावै। लखपत पिंगळ मध्ये छंद सेलार छै, जिणरै तुक प्रथम प्रतमात्रा तेरै छै। यणरे पै’ली तुक में मात्रा तीन वधी। दूजी तुक में मात्रा एक वधी जींसूं गीत सेलार छै। पै’ली तीजी तुक रै अंत मगण होय। दूजी चौथी तुक रे अंत यगण अथवा दुगुरु होय।
अथ सेलार गीत उदाहरण
गोत
मह ईजत आव अमंपै रे, चढ सीम जिकां कुंण चंपै।
कीनास भये नह कंपै रे, जे राघव राघव जंपै।।
दिन सोहै आथत द्वारे रे, ब्रद ईजल आव बधारै।
जे नर धन धन जमवारे रे, सीताचौ सांम संभारे।।
एकौतर बंस उधारै रे, निज लोक उभै निसतारै।
साराह जिकां जग सारै रे, अवधेसर जीह उचारै।।
करुणानिध जनहितकारी रे, बांमै अंग सीतबिहारी।
सारी ज्यां बात सुधारी रे, धरियौ उर धानंखधारी।।११६
११६. मह-महान। आव-आयु, उम्र। चंपै-भयभीत करे। कीनास-यमराज। कंपै-डरे। जंपै-स्मरण करे। सोहै-शोभा देता है। आथ-धन-दौलत। द्वारे-द्वार पर। धन-धन-धन्य धन्य। जमवारे-जीवन में। सीताचौ-सीता का। सांम-स्वामी, पति। संभारै-स्मरण करते हैं। निस्तारै-उद्धार करता है। हितकारी-हित करने वाला। बांमै-बायां। धानंखधारी-धनुष को धारण करने वाला।
— 230 —
अथ गीत झमाळ लछण
दुहा
दूहौ पहलां दाखजै, चंद्रायणौ सुपच्छ।
दूहा उलटै चवथ तुक, सोय झमाळ सुलच्छ।।११७
दूहौ अर चन्द्रायणौ, विहुंवै मत्ता छंद।
यां लछण कहिया अगै, पिंगळ मांझ कव्यंद।।११८
अरथ
पै’लां तौ दूहौ होय। पछै चंद्रायणौ होय। दूहा री चौथी तुक दोय बखत पढी जाय सौ झमाळ नांमा गीत कहीजै। दूहौ चंद्रायणौ दोई मात्रा छंद छै सौ यण पिंगळ में लछण दोयां रा कह्या छै, सौ कांम पड़े तो देख लीज्यौ। दूहौ पै’ली तुक मात्रा तेरै। तुक दूजी मात्रा इग्यारै। तुक तीजी मात्रा तेरै। तुक चौथी मात्रा इग्यारै। चंद्रायणौ तुक प्रतमात्रा इकीस। अंत रंगण सौ चंद्रायणौ। आद दूहौ पछै चंद्रायणौ सौ झमाळ नांमा गीत कहावै।
अथ झमाळ गीत उदाहरण
गीत
धाड़ा राघव धुर-धमळ, अवनाड़ा अणबीह।
ऊबेड़ण जाड़ा असह, सुज घांसाड़ा-सीह।।
११८. अर-और। विहुंवै-दोनों। मत्ता-मात्रिक। यां-इस प्रकार, इनका। लछण-लक्षण। अगै-पहिले, पूर्व। मांझ-मध्य।
११९. धाड़ा-धन्य धन्य। धुर-धमळ-अग्रगामी। अवनाड़ा-वीर योद्धा। अणबीह-निडर, निशंक। ऊबेड़ण-उखेड़ना। जाड़ा-जबड़ा। असह-शत्रु। घांसाड़ा-सीह-सेना को पीछे हटाने वाला, शक्तिशाली।
— 231 —
सुज घांसाड़ासीह अबीह अचल्लणा।
झूसर खाग तियाग भुजाडंड झल्लणा।।
रहचण दससिर जिसा असह मझ राड़ रे
बेढक अंकी बार धनंकी धाड़ रे।।
रखवाळण जिग रायहर, रजवट पाळण राह।
दिया लखण रघुनाथ दहुं, नृप रिख साथ निबाह।।
नृप रिख साथ निबाह नंद रख नाहरां।
पंथ ताड़का निपात जिका कथ जाहरां।।
परसुबाह हत सर मारीच अतालियौ।
जिग कोसिक रिखराज राज रखवाळियौ।।
रख्ये जिग कोसिक अडुरपुरो, मिथळेस पधार।
पंथ अहल्या पाय रज, राघव कियौ उधार।।
राघव कियौ उधार निपट रिख नार रौ।
बळ धानंख लख घटे नृपां जिण बाररौ।।
दासरथी बर सीत पराक्रम दक्खियौ।
राघव भंजै धनंख जनक पण रक्खियौ।।
आवंतां मारग अवध, डरवध हरख अमाप।
आय फरस धर आफळण, चाप बैर हर चाप।।
— 232 —
चाप बैर हर चाप जाप धक्ख जपिया।
उभै रांम जुध कारण तांम अड़पिया।।
लछवर धनंख साथ तेज निज हर लिया।
रद कर मद दुजराम अवधपुर आविया।।११९
अथ मुड़ैल अठताळौ गीत लछण
दूहा
चवद प्रथम बी ती चवद, चौथी दस मत जांण।
पंच छठी सप्तम चवद, अष्टम दस मत आंण।।१२०
पहल दुती तीजी मिळै, दुगुरु अंत जिण दाख।
मिळ तुक चौथी आठमी, अंत लघु जिण आख।।१२१
पंचम अठमी सातमी, मिळै अंत गुरु दोय।
मुड़ियल अठताळौ मुणै, किव जिण नांम सकोय।।१२२
अरथ
जिणरै पहले तुक मात्रा चवदै होवै। दूजी तुक मात्रा चवदै होवै। तीजी तुक मात्रा चवदै होवे। चौथी तुक मात्रा दस होवे। पांचमी चवदै, छठी चवदै, सातमी चवदै, मात्रा चवदै चवदै होवै। तुक आठमी मात्रा दस होवै। पै’ली दूजी तीजी तुकां मिळै। तुकांत दोय गुरु होय। चौथी तुक आठमी तुक सूं मिळै। तुकांत लघु होय। पांचमी, छठी, सातमी तुक मिळै। तुकांत दोय गुरु होय, जिण गीत नै मुड़ैलअठताळौ कहीजै। अठताळौ ग्रंथांतरसूं पिण लछण सुध छै। हमीरपिंगळ में मुड़ैलअठताळौ कहै छै नै रुगनाथरूपग में अठताळौ हीज कहै छै।
अथ मुड़ैलअठताळौ गीत उदाहरण
गीत
सुख दियण दुख गमण स्वांमी, नाथ त्रिभुवन आपनांमी,
भंज दससिर भुजां भांमी, रांम भूप अरेह।
१२०. बी (द्वी)-दूसरी। ती (तृतीय)-तीसरी। चवद-चौदह। मत-मात्रा।
१२१. दुती (द्वितीय)-दूसरी। दु-दो। दाख-कह। आख-कह।
१२२. मुणे-कहते हैं। किव-कवि। सकोय-सब।
१२३. दियण-देने वाला। गमण-गमाने या मिटाने वाला। आपनांमी-अपने नाम से प्रसिद्धि प्राप्त करने वाला। भांमी-बलैया। अरेह-निष्कलंक।
— 233 —
चुरस चित व्रत नीतचारी, निरवहे व्रत हेक नारी,
धींग पांण धनंखधारी, निपट संतां नेह।।
असीचौ-लख जीव एता, जपै तौ प्रभ जीह जेता,
भजै जटधर निगम भेता, नंद दसरथ नांम।
गरुड़ध्वज रिममांणगाळा, वैर वाहर सीत वाळा,
कहां झौक अनूप काळा, रूप भूपां रांम।।
विसू रक्खण सुजस वातां, इंद्र कौसळ आखियातां,
देव वंछित दांन दाता, दुझल दीन दयाळ।
गाव दससिर बांण गंजे, प्रगट खळ जन भूप भंजे,
जनक पण रख चाप भंजे, भले अवध भुवाळ।।
गरब आसुर समर गाहे, सधर भुज खित्रवाट साहे,
रटे जग जग सीस राहे, गहर कीरत गाथ।
तेण सर गिरराज तारे, महा खळ दहकंध मारे,
अडर उरबी भर उतारे, नमौ स्त्री रघुनाथ।।१२३